ماهنامه تخصصی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 13، شماره 4، تیر 1399 ، شماره پی در پی 50

سطح فکری شعر دوره بازگشت و مشروطه ، بررسی موردی: نگاه شاعران به مشروعیت حکومت قاجار

صفحه (207 - 228)
فاطمه سیفی، عبدالحسین فرزاد(نویسنده مسئول)، فرهاد طهماسبی
تاریخ دریافت مقاله : تیر 1398
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : مهر 1398

چکیده

شعر فارسی در دوره ‏های مختلف از پرداختن به مسایل اجتماعی و سیاسی شانه خالی نکرده است. حال با توجه به این که شاعران از دربار صله دریافت میکرده تا مبلّغ اندیشه‏ های حکومت و شاه باشند و یا این که خود را در برابر جامعه و مردم مسئول و متعهد میدانستند، متفاوت بوده است. یکی از موضوعاتی که حکومتها همواصه به آن توجه کرده‏ اند مشروعیتشان بوده است. مشروعیت از مهمترین عوامل بقای حکومتهاست که شعر فارسی نیز نسبت به آن بی‏ تفاوت نبوده است. در این مقاله تلاش کرده‏ایم تا با بررسی سیر اندیشۀ ایرانی دربارۀ مشروعیت حکومت و پادشاه در شعر فارسی به ویژه در شعر سبک بازگشت دورۀ قاجار و شعر مشروطه، نشان دهیم که شاعران با استفاده از شعر چگونه به مشروعیت ‏بخشی یا مشروعیت ‏زدایی حکومتها پرداخته ‏‏اند.

کلمات کلیدی
مشروعیت , شعر بازگشت , شعر مشروطه , مشروعیت‏بخشی , مشروعیت‏زدایی

• از صبا تا نیما، آرین‏پور، یحیی(1350)، 2جلد، تهران: شرکت سهامی کتابهای جیبی با همکاری مؤسسۀ انتشارات فرانکلین.
• اندیشۀ ترقی و حکومت قانون( عصر سپهسالار)، آدمیت، فریدون( 1351)، تهران: خوارزمی.
• ایران در دورۀ سلطنت قاجار، شمیم، علی‏اصغر(1374)، چاپ دهم، تهران: مدبر.
• برگ خزان‏دیده(گزیدۀ اشعار سیف فرغانی)، ترابی، سیدمحمد(1375)، تهران: سخن.
• بوستان، سعدی، مصلح‏الدین(1359)، تصحیح و توضیح غلامحسین یوسفی، تهران: انجمن استادان زبان و ادبیات فارسی.
• تاریخ بیداری ایرانیان، کرمانی، ناظم‏الاسلام (1357)، به اهتمام علی‏اکبر سعیدی سیرجانی، 2جلد، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
• تئوریهای انقلاب، کوهن، آلوین استانفورد (1381)، ترجمۀ علیرضا طیب، چاپ دوم، تهران: قومس.
• جامعه‏شناسی ماکس وبر، فروند، ژولین(1383)، ترجمۀ عبدالحسین نیک‏گهر، تهران: توتیا.
• دیوان استاد عنصری بلخی، عنصری، ابوالقاسم(1342)، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران: کتابخانۀ سنایی.
• دیوان اشعار، بهار، محمدتقی (1380)، به کوشش چهرزاد بهار، 2 جلد، چاپ دوم، تهران: توس.
• دیوان، امیر معزی، محمدبن عبد‏الملک(1318)، به سعی و اهتمام عباس اقبال، تهران: کتاب‏فروشی اسلامیه.
• دیوان انوری، انوری، علی بن محمد(1372)، به اهتمام محمدتقی مدرس رضوی، 2 جلد، چاپ چهارم، تهران: علمی و فرهنگی.
• دیوان حافظ، حافظ شیرازی، خواجه شمس‏الدین محمد(1390)، به اهتمام محمد قزوینی و قاسم غنی، چاپ دهم، تهران، زوار.
• دیوان دهخدا، دهخدا، علی اکبر(1362)، به کوشش محمد دبیرسیاقی، چاپ سوم، تهران: تیراژه.
• دیوان سروش اصفهانی، سروش اصفهانی، میرزا محمدعلی‏خان(1340)، به اهتمام محمدجعفر محجوب، 2جلد، تهران: امیرکبیر.
• دیوان، شیبانی، فتح‏‏الله خان(1371)، گردآورنده احمد کرمی، تهران: سلسله نشریات ما.
• دیوان کامل، وصال شیرازی، میرزا محمد شفیع(1378)، به تصحیح و تنظیم دکتر محمود طاووسی، 2جلد، شیراز: نوید شیراز.
• دیوان، قاآنی، حبیب‏الله بن محمدعلی (1380)، به تصحیح امیرحسین صانعی خوانساری، تهران: نگاه.
• سبک‏شناسی شعر، شمیسا، سیروس( 1388)، ویرایش دوم، تهران: میترا.
• سخن‏گستر سیستان(گزیدۀ اشعار فرخی سیستانی)، دبیرسیاقی، محمد(1374)، چاپ دوم، تهران: سخن.
• سه مکتوب، آخوندزاده، فتحعلی (بی‏تا)، نسخۀ عکسی از روی نسخۀ اصل موجود در کتاب‏خانۀ ملی ایران به شمارۀ 1123-ف، از مجموعۀ محمد گلبن.
• شاهنامه، فردوسی، ابوالقاسم( 1387)، به کوشش سعید حمیدیان، 8جلد، چاپ نهم، تهران: قطره.
• صد خطابه، کرمانی، میرزا آقا خان ( بی‏تا)، با مقدمۀ میرزا محمد خان بهادر، عکس‏برداری شده از روی نسخۀ مجتبی مینوی.
• کلیات دیوان ایرج میرزا، ایرج میرزا. (بی تا). انتشارات کتابخانه‏ی مظفری.
• کلیات، گیلانی، سید اشرف‏الدین ( 1375)، با مقدمه و اهتمام احمد اداره‏چی گیلانی، تهران: نگاه.
• کنکاشی در هویت ایرانی، کبیری، افشار ( 1389)، « بررسی تحولات تاریخی هویت ملی در ایران»، ابراهیم حاجیانی، تهران: پژوهشکدۀ تحقیقات استراتژیک.
• مشروعیت حکومت از دیدگاه فردوسی( کسب قدرت شاهان ایران باستان به روایت شاهنامه)، رستگار، نصرت‏الله(1384)، فصلنامۀ آینۀ میراث، سال سوم، شمارۀ دوم پیاپی 29، صص32-2.
• مقاومت شکننده: تاریخ تحولات اجتماعی ایران از صفویه تا سالهای پس از انقلاب اسلامی، فوران، جان (1390)، ترجمۀ احمد تدین، چاپ یازدهم، تهران: مؤسسۀ خدمات فرهنگی رسا.
• موانع توسعۀ سیاسی در ایران، بشیریه، حسین(1380)، تهران: گام نو.
• نسیم شمال، گیلانی، سید اشرف‏الدین(1326ق)، شمارۀ 29.
• هجویات و هزلیات، زاکانی، عبید(1347)، تبریز: ابن سینا.